Τα δυο μοναστήρια που πλαισιώνουν την Ξάνθη, κτισμένα μέσα στις καταπράσινες πλαγιές και με πανοραμική θέα που φτάνει μέχρι την θάλασσα. Η μονή της Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας, που είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, βρίσκεται πάνω από την συνοικία Σαμακώβ (ονομάζεται και Σαμακωβιανή) και καταστράφηκε ολοσχερώς στον σεισμό του 1829. Ξανακτίστηκε το 1841, με την σημερινή της μορφή, από τον μητροπολίτη Ευγένιο με την συνδρομή των κατοίκων, ενώ το 1844 κτίστηκε το καμπαναριό της, που ήταν το μοναδικό της περιοχής καθώς οι Τούρκοι κατακτητές δεν επέτρεπαν να κτιστούν άλλα.
Η κρύπτη του μοναστηριού –που βρίσκεται πίσω και κάτω από το ιερό βήμα– ανάγεται στο 1000 με 1100, ενώ η μονή αναφέρεται σε κώδικες και εκκλησιαστικά βιβλία του 1559. Κατά την Βουλγαρική κατοχή εκλάπησαν 33 κώδικες της μονής και παρά τις προσπάθειες που καταβάλλονται ακόμη και σήμερα δεν κατέστη δυνατό να επιστραφούν. Η μονή πήρε το όνομά της από την θαυματουργή εικόνα που απεικονίζει τη Θεοτόκο πλαισιωμένη από τους Αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ, και πανηγυρίζει τον Δεκαπενταύγουστο.
Στην ανατολική πτέρυγα στεγάζεται το εκκλησιαστικό μουσείο της μητρόπολης, με σπάνιες φορητές εικόνες, εκκλησιαστικά κειμήλια, άμφια και λειτουργικά σκεύη, από όλες τις ενορίες της Ξάνθης, που χρονολογούνται από τον 17ο μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Βορειοδυτικά της Αρχαγγελιώτισσας βρίσκεται η Παναγία η Καλαμιώτισσα, ονομασία που οφείλεται στην εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε σε καλαμιές. Κατά πάσα πιθανότητα ιδρύθηκε κατά τους χρόνους της εικονομαχίας (726 -843) από μοναχούς που ήρθαν από το Βυζάντιο, όμως η παλιότερη γραπτή μαρτυρία για την μονή περιέχεται σε έναν κώδικα του 1612. Στην μονή είναι επίσης αφιερωμένο ένα ευαγγέλιο του 1645, με ασημένια επένδυση, που φτιάχτηκε στην Βενετία και σήμερα φυλάσσεται στην Μητρόπολη της Ξάνθης. Περισσότερες γραπτές πληροφορίες για την μονή δεν υπάρχουν αφού, όπως συνέβη και με την μονή Αρχαγγελιώτισσας, τα ιστορικά έγγραφα της αφαιρέθηκαν κατά την Βουλγαρική κατοχή.
Info
-Τα μοναστήρια είναι ανοικτά από την ανατολή μέχρι την δύση του ηλίου.
-Αν θέλετε να επισκεφθείτε το εκκλησιαστικό μουσείο θα πρέπει να επικοινωνήσετε στο τηλ. 25410 29799.